antidoqma
Bir ildən sonra əminliklə ümumiləşdirmək olar ki, ölən yazıçının irsi istər əziz tutduğu məclisdə adının anılması, istərsə də onun şərəfinə hər ay şeir oxunması, Limonovun kollektiv xatirəsini mifoloji istiqamətə aparmağa davam edir. Onun real prototipindən və ideyalarının aktuallığı hələ də həm dövlət telekanallarının studiyalarını, həm azadlıq, həm demokratiya, həm də sosial ədalət üçün siyasi tələblərin qlobal, ümumrusiya tendensiyasından kənarda mövcud olan ultrasağ axınları və görüşləri əhatə edir.
Neoliberal hegemonun trubaları milli-bolşevik Yerixonun süqutunu səsləndirdi. Yeniyetmə Savenko isə heç vaxt böyüməyəcək.
Eduard Limonovun ölümü ilə bağlı açıq fikirlər səslənmiş, az-çox tənqidi və təsirli yazılar görmək olar. 90-cı illərdə həmişəlik ilişib qalmış postmodernist Sorokin ilə Henri Miller arasında nəsr və poeziyada uzanan görkəmli ədəbi dühası haqqında sonsuz danışa bilərsiniz. Limonovu «Rusiya-1»-də çıxışları zamanı yazıçı kimi qələmə versələr də, o yazıçı deyildi. O sözün tam mənasında siyasətçi də deyil. Bu təxəllüsü götürən şəxs heç olmasa 1976-cı ildən bəri yox idi.
Əgər Limonovu bir fenomen kimi bir neçə kəlmə ilə şərh etmək istəsək, yanılmarıq: «Heç kim Eduard Limonovun ideyaları və ya kitabları ilə maraqlanmır, hamı Eduard Limonov əmtəəsi ilə maraqlanır».
İngilis dilində onun kimiləri «con artist» adlandırırlar — hiyləgər, fırıldaqçı, parlaq fırıldaqçı, ifaçı. Onun fikirlərinin genezisi və Amerika Fəhlə Partiyasının simpatiyası, müasir elit sənət sərgilərinə snobliklə xor baxan anti-burjua dissidenti, antiqloballaşmaya qarşı mitinqlərdə və Nyu-York punk partiyalarında müntəzəm iştirak edən trotskist birdən-birinə rus imperializminin ən səs-küylü müğənnilərindən birinə çevrildi.
Birinci dairə
Limonovun hər bir xüsusiyyətini inkar etsək belə, onun ardıcıl olması yenidən bu xüsusiyyətlərinin yaranmasına şərait yaradacaq. Eduard qanqster kəndindəki bir yeniyetmənin həyatından, xüsusən də xaricdə burjua həyatının bütün yaramaz parıltısını nümayiş etdirdiyi əfsanəvi «Bu mənəm — Ediçka»nı əsərində istifadə edə bildiyi üçün ən çox ədəbi həzz alanlardan birinə çevrildi. Postsovet məkanında çarəsiz gəncliyində olan ağrılı şey — ümidsizlik hissi həm nəsrdə, həm də qeyri-bədii ədəbiyyatda mədəni və siyasi alternativdə böyük rol oynamışdır. «Vəhşi qız», «Digər Rusiya»dan tutmuş, bu yaxınlarda çıxan «Zərif lider olacaq»a qədər onun üslubu və xüsusilə ideoloji komponenti qeyd-şərtsiz idi.
Hələ Krım və Donbassdan əvvəl, 11 dekabr 1994-cü ildə «NBP»-nin (Nasional-Bolşevik Partiyası» mərkəzi orqanı «Limonka», «Yaşasın müharibə» başlığı ilə Çeçenistandakı müharibəni dəstəkləyən, italyan futuristlərinin, faşizmin sələflərinə bənzər şuarlardan istifadə etməyə
başladılar. İndi isə «Milliyətçi Bolşevik Partiyasının» bədii layihəsinin manşetlərində artıq proletar ziyalısı, vətəndaşlığı olmayan bir şəxs yox, eyni siyasi xadimlərlə (məsələn, Duqin) görünür, ancaq «zərif lider», epater görünür; gənc oğlan və qızların ürəyini asanlıqla idarə edən, ikincisini isə «döyüşən qız yoldaşları» rolunda qoyan pop mexanikasının iştirakçısı, partiyada yalnız güclü və başı qırxılmış oğlanlar üçün cazibədar lider kimi yaddaşlarda qalmaq üçün irəliyə doğru addımlayır.
Bəzən Limonovun digər keçidləri post-rayt və identitarların manifestləri ilə asanlıqla qarışdırılır:
«Burjua dünyası, burjua nizamı — qızlarımızı «düyə»yə çevirdi. Axmaq, səssiz, güvənən, nəm burunlu, axmaq dabanlarda alt paltarında bir heyvan — «babat qız» yox olmalıdır. Mən vəhşi qızlardan ibarət dəstələrin saçlarını sovurduğu küləklə şəhərləri darmadağın etməsini xəyal edirəm».
Bəzən Limonovun digər keçidləri alt-hüquqların və identitarların manifestləri ilə asanlıqla qarışdırılır:
«Avropa öz tənəzzülünü sevir. Başa düşmür ki, feminizm və dözümlülük, hər cür qeyri-ciddi əxlaq onun ölümünün əlamətləridir, bunlar onu yıxıb tarixin qəbrinə aparacaq pisliklərdir. Avropa gecə-gündüz Roma İmperiyasının son əsrlərinin tarixini oxuyar, Roma sivilizasiyasının niyə məhv olduğunu təhlil edərdi. Əvəzində Avropa öz meyit əxlaqı ilə bütün dünyaya sirayət edib».
Limonovun keçmiş həyat yoldaşları ilə etdikləri (məsələn, xəyanət və Natalya Medvedeva ilə birgə elitist həyat nümayişi) ümumiyyətlə bütün etik sərhədlərdən kənarda qalır.
Bu cür ritorika müasir ardıcıllara da qadağan olunmuş «NBP»-ni xatırladır. Məsələn, «rus sosialistlər» Limonovu «Rusiyaya milli bolşevizm ideologiyasını bəxş edən və həmin ideyanı tanıdan Letov, Kinçevin əlinə yazaraq, «Dördlər dəstəsi»ni formalaşdıran şəxs kimi qələmə verirlər.
Limonov kripto-solçu Duqinə oxşayır. Dugin tradisionalist (ənənəçi) paltarı geyinərək, Qay Deborddan həvəslə sitat gətirirsə, o zaman Limonov «köhnə sol»un totalitarizmini və levellerin «götürüb bölməyi» ilə birləşdirərək, Rus imperiya nəzəriyyəsi və praktikasını — Serbiya, Dnestryanı, Abxaziya səngərlərində görürdü (Limonov Abxaziya, Serbiya, Dnestryanı bölgələrində olaraq vuruşmuşdur. Limonov Dağlıq Qarabağa Azərbaycandan icazəsiz səfər edərək Əliyev hakimiyyətinin bütün xəbərdarlıqlarını vecə almamışdır) Limonov və səhabələr Rusiyanın Sevastopol şəhəri üzərində bayraqlar qaldırması, 2000-ci illərin əvvəllərində Qazaxıstanın şimalını ələ keçirmək üçün silahlanması və bu yol ilə Rusiyaya inqilabi yayması haqqında (bu hadisəyə görə Eduard üç ay həbsdə yatdı və «təcrübə çamadanlarını» yığmağı bacardı) öz müsahibələrində ağız dolu danışırdı.
İkinci dairə
2015-ci ildə Moskvada olarkən, Donbassdakı müharibənin ortasında, Milli bolşeviklərə və Limonovlara, ağ lent etirazlarının uğursuzluğundan sonra, «Digər Rusiya»nın beşinci qurultayının açıq hissəsinə gəldim. 2011–2012-ci illər, baba eyniadlı meydanda inqilab oynamağa qərar verəndə və sağ-liberal qüvvələrlə ittifaqını pozduqda, yeni imperiya nəfəsi yenidən onda alovlanırdı.
Qurultayda Rusiya Federasiyasının əksər regionlarından 200-dən çox nümayəndə, partiyanın ən tanınmış üzvləri iştirak edirdilər. Cəbhədən gələn videomüraciətlər, vətənpərvərlərin metal sədaları altında Ukrayna bayrağının cırılması ilə başa çatdı. Sözdə çəkiliş üçün də ajiotaj var idi. Üzvləri guya döyüşçülərlə eyniləşdirilməli olan «Beynəlxalq Briqadalar»a, yaralılara və həlak olanların ailələrinə dövlət müavinətləri ödənilməli idi. «Digər Rusiya»nın qaradərili üzvü Ayo Benes:
«Biz istərdik ki, sıralarımıza daha çox insan, xüsusən də Rusiyanın müstəqilliyi uğrunda qan tökməyə və canlarını verməyə hazır olan Milli bolşeviklər qoşulsun. Bu yaxınlarda Britaniya Kommunist Partiyasından olan yoldaşım Böyük Britaniyadan gəldi. Bizim sıralarımıza Şotlandiyadan, Serbiyadan, Fransadan, Almaniyadan qoşulanlarımız da var. Müxtəlif sülh vərəqələri imzalanıb. Lakin Minsk razılaşmaları Kiyev tərəfindən pozulur. İndi biz yüksək hazırlıq vəziyyətindəyik. «Şüyüd» çülər çox miqdarda hərbi avadanlıq yığırlar. Mən Latviyada baş verən qanunsuzluqlarla bağlı beynəlxalq ictimaiyyətə müraciət etmək istəyirəm: faşist-Latviya rejiminə təzyiq edin və onlardan oğlanlarımızı təqib etməyi dayandırmağı, onları azad edib Rusiyaya göndərməyi tələb edin. Rusiya hər şeydir! Qalan heç nədir!».
Limonov 2014-cü ilin mayında gənc oğlanları Rusiya kapitalının maraqları üçün qırğına göndərməyə başladı. 2014–2015-ci illərdə «İnterbrigadalar» 2000-ə yaxın milli bolşeviki DXR və LPR-nin bir neçə bölməsinin tərkibində döyüşlərdə iştirak edən Donbass xalq respublikalarına daşıdı.
2014-cü il may ayının ortalarında ilk Milli bolşeviklər Slavyanskda İqor Strelkovun dəstəsinə qoşuldular. İyun ayında LPR milislərinin sıralarında ilk Milli bolşeviklər meydana çıxdı. DXR və LPR-də hakimiyyətin institutlaşması ilə şərti olaraq «sol» hərbi rəhbərlərlə birlikdə milli bolşeviklərin briqadalararası lazımsız hala gəldi. Belə ki, 2015-ci ilin mayında Donetskdə DXR Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyi beş milli bolşeviki saxlanaraq, partiyanın Donetskdə Artem küçəsindəki ofisi bağlandı. Və həmin ilin payızında hərbi əməliyyatların ən aktiv mərhələsi başa çatdıqdan sonra milli bolşevik-könüllülərin əksəriyyəti evlərinə qayıdaraq, hərbi rəhbərlər bir-bir yoxa çıxmağa başladılar. Bəziləri liftdə partladıldı, bəziləri maşında pulemyotdan güllələndi.
Konvensiyaya qayıdaq. Eduard Limonov doyumsuz slayd altında «Lider danışır!» öz hiyləgər mantrasını təkrarladı.
Limonov çıxışında qeyd etdi ki, «Digər Rusiya»nın hakimiyyətlə bir təmas nöqtəsi var — «Krım bizimdir», lakin biz daha çoxunu tələb edərək, Xarkov və Odessanın «Kiyev xuntasından» azad olmaq üçün mübarizə aparırıq. Rus dilinin səsləndiyi yer rus torpağıdır».
«Bu hökumətin qətiyyəti bizim üçün kifayət deyil. Biz Krımın alınması alqışladıq, amma biz daha çoxunu istəyirik. Biz 1991-ci ildə Rusiya Federasiyasının hüdudlarından kənara çıxan 27 milyon rusun öz ölkələrində — Rusiyanın bir parçası olmasını istəyirik», deyə Limonov vurğulayıb. Ardınca Limonov deyib: Bizə Şimali Qazaxıstan, Odessa, Xarkov, Novorossiya şəhərləri lazımdır. Əgər bu səlahiyyətlilərdən «əllərini yuyublarsa» və bunu etmək istəmirlərsə, o zaman onların əvəzinə biz xalqın arasına çıxıb bu layihədən danışırıq. Biz Putindən daha radikal və cəsarətli olmalıyıq. Bütün xalq üsyanlarında insanlar mülkiyyətdə bərabərsizliyi aradan qaldırmağa çalışırdılar. Belə olan halda söhbət 1991-ci ildən bəri onlardan ələ keçirilən milli sərvətin — neftin, qazın, hasilatın, elektrik enerjisinin xalqa qaytarılmasından gedir. Çox istiqamətlərə ehtiyacınız yoxdur. Biz bu iki şeyə diqqət yetirərək, xarici siyasətdə daha çox radikalizm tələb etməliyik».
Müsahibə üçün yaxınlaşanda mənim kitabımı imzaladı və dedi ki, Rusiyanın yeganə müxalifətçisı məhz özüdür.
Üçüncü dairə
Bəs Limonov özü öz post-ideologiyasını necə müəyyənləşdirir?
Eduard həmin gün mənə müsahibə verdi.
— Şəxsən sizin üçün Milli-Bolşevizm ideyası nədir? Sizcə, hazırda bu ideyada daha çox nə var? Millətçi yoxsa sosialist prinsipi? Partiyanın gələcəyi üçün bu mövqelərdən hansına üstünlük verilir?
— Biz hamıdan əvvəl anladıq ki, müasir siyasət Fransa İnqilabı günlərində doğan köhnə ideologiyaların prokrust yatağına salına bilməz, ona görə də biz qəsdən imperial millətçilik elementləri və kommunist bərabərlik ideyaları ilə sağ-sol partiya yaratdıq. Artıq iyirmi ildir ki, biz əminik ki, bu formula düzgündür. Hökumət indi vətənpərvərlikdən istifadə etməyə başlayıb, lakin hələ də liberal kapitalizmin mövqelərində dayanır.
— Leqal ya da qeyri-leqal. Seçkilər və ya inqilab. Sizcə, bu gün «Digər Rusiya» üçün hakimiyyətə gəlməyin hansı yolu daha aktualdır? Və bu onun üçün prioritetdirmi? O nə dərəcədə realdır?
— Yenə məni elə bir vəziyyətə saldınız ki, cavab verməkdən yayınmağa məcburam. Tarix heç vaxt birmənalı görünməyib. Xatırlayın ki, bir vaxtlar Leninist partiyanın Dumada deputatları var idi. Güclü siyasətçi birdən yaranan imkanlardan istifadə edir. Həm qanuni, həm qanunsuz, həm də ən yüksək siyasi sənət şansdan istifadə etməkdir.
— Novorossiya, Rusiya və Ukrayna haqqında proqnozunuz nələrdir? Yaxın gələcəkdə Donbasdakı münaqişə necə olacaq?
— Rusiya münaqişənin davam etdirilməsində maraqlı deyil. Amma Rusiya üsyankar DNR və LNR-i Ukraynada qoya bilməz. Münaqişə yeni formalar alaraq davam edəcək.
— Novorossiya tarixində «Digər Rusiya» partiyasının gələcəyini nə gözləyir?
— Hazırda (2015) DXR və LPR-də Moskva partiyası üstünlük təşkil edir. Ona görə də bu gün DXR və LPR siyasətində bizə yer yoxdur (müharibə var, onların müstəqilliyi üçün ölməyimizə fikir vermirlər). Ancaq Moskva partiyasının həmişə nəzarətdə olacağı fakt deyil. Üsyankar Donbass, mən də Donbassın daha müstəqil olacağı bir vəziyyət görürəm, o zaman bəlkə bir yer tapa bilərik.
— Xarkov və Odessa xalq respublikaları — qaçılmaz reallıq, yoxsa həyata keçirilməyən arzu?
— Tarixi insanlar yaradır. Odessa və Xarkov bu gün faktiki olaraq işğal olunmuş ərazilərdir. 21-ci əsrdə bu, qeyri-təbii bir vəziyyətdir. Rusiya bu məsələni ordunun «blitskrieg» köməyi ilə kifayət qədər tez həll edə, sonra isə davamını könüllülərə həvalə edərək ordunu geri çəkə bilərdi. Yaşayıb görəcəyik. Ukrayna imperiyasını saxlamaq üçün heç bir perspektiv yoxdur.
— «Digər Rusiya» irimiqyaslı aksiyalar planlaşdırırmı? Məsələn, administrasiyaların, inzibati binaların zəbt edilməsi və s. 90-cı illərin sonu və 2000-ci illərin əvvəllərindəki kimi etirazlar olacaq yoxsa onların vaxtı keçib?
— Sən əcaib adam və internet uşağısan. Kim sənə deyəcək, Mixail? Bu, «FSB»-yə özünü ələ salmaq kimi bir şeydir.
— Ədəbi fəaliyyətinizi davam etdirəcəksiniz, yoxsa artıq siyasətlə tam olaraq məşğul olacaqsınız?
— «Qəbiristanlıqlar: Ölülər kitabı 3» yeni çıxıb, siyasətlə yanaşı ədəbiyyat da yaradılır.
Özəlləşdirmənin nəticələrinin ləğvi, oliqarxların və «milli sərvətin 71%-nə sahib olan iki min super varlı ailənin» əmlakının yadlaşması ilə bağlı adi ifadələrlə yadda qalan Edvard Veniaminoviç Sanders!
Dördüncü dairə
Ola bilsin ki, ideoloji cəhətdən Limonov Ştrasserin «Qara Cəbhədən» olan solçu faşistləri ilə yaxın mövqedə idi. Onlar həmçinin bölünmüş ölkənin və yarımhərbi qüvvələrin revanşist əhval-ruhiyyəsindən istifadə etdilər. Lakin NSDAP-ın sol qanadının niyyətləri sağçıların niyyətləri ilə ziddiyyət təşkil etdi və «SA Rem» rəhbəri kimi bütün ştrasserlər məhv edildi. Bu olay tarixə «Uzun bıçaqlar gecəsi» kimi yazılmışdır. Lakin Ştrasser və Mussolininin Limonovla ümumi cəhətləri təkcə bu deyil. Onlar həm də öz dövlətlərinin imperialist siyasəti ilə ümumi həmrəyliyi bölüşürlər.
2016-cı ilin yanvar ayından mart ayına qədər Limonov humanitar yardımı koordinasiya etmək üçün Strelkov & Co.-dan toplanmış 25 Yanvar Komitəsində çalışıb. 2016-cı ilin noyabrından 2020-ci ilin fevralına qədər o, «RT» (Russia Today) dövlət televiziya kanalının saytının rus dilindəki versiyasında köşə yazarı olub. Təxminən eyni vaxtda (2015-ci ildən) Limonov «sistemsiz solçu» kimi dövlət televiziya kanallarında Putin Rusiyasının super eqosu kimi çıxış edərək Prezident Administrasiyasının səsi kimi çıxış etməyi bacardı.
2015-ci ildə Solovyovun proqramında efirdə Limonov birbaşa olaraq xalq respublikalarının qoşunları tərəfindən Mariupolun tutulmasının zəruriliyindən, müharibənin qalibiyyətlə sona çatmasından söz açaraq Kiyev üzərində Rusiya bayrağının dalğalanmasından danışır və dayandıran Minsk razılaşmalarının ləğvini tələb edir.
Müharibəyə hə! Kiyevə kimi çatacağıq!
2017-ci ildə «60 dəqiqə» verilişində Limonov əvvəldən tirad deyir ki, Ukrayna dövlət kimi mövcud deyil və Rusiyaya əhalisinin əksəriyyəti rusdilli olan regionlar şəklində «müstəmləkələr» verməlidir. Ukraynalıların «ölü» olması üçün qaz nəqlinin dayandırılmasını tələb edir və onu imperialist parçalamaq üçün Ukraynaya ərazi iddiası olan ölkələrin hərbi ittifaqı yaratmağı təklif edir. Təbii ki, hamısı «milli maraqlar» naminə. Paralel olaraq, Limonov Ukrayna nümayəndəsinə və britaniyalı publisistə qarşı kobudluq edir.
Bəli, imperiya! Ruslar, irəli!
Demək olar ki, həm Solovyov, həm Skabayeva, həm də Popov («Rossiya-1 kanalında «60 dəqiqə» verlişinin putinist təşviqatçı aparıcıları) Limonovun sözünü kəsməyərək, istehza ilə onunla razılaşdılar. Çünki loyal verilişlərin aparıcılarının nə etdiyi yaxşı məlumdur. Yalnız bir şəkildə RF rəsmi mövqeyinə «qarşı çıxmaq» lazımdır. Limonovun NBP-də bu qədər uzun müddət ərzində ideyalarının imperialist maraqlar əsasında möhkəmdəndirərək cərəyanın ideoloji axınına vaxtında daxil olaraq, real olaraq parlamağa başlamışdı. Məhkəmədəki təlxək kimi, Limonov hər dəfə daha radikal oldu. Lakin şahinlərin vaxtı 2018-2019-cu ilə qədər başa çatdə. Əgər digər milli-bolşeviklər, xüsusən də «Həqiqət uğrunda» partiyasını qeydiyyatdan keçirən Zaxar Prilepin, kukla strukturlarında uğurlu karyera qurmaq qərarına gəldi. Sonra Limonov olduğu kimi eyni şeyi söyləməyə davam etdi. Eduardın yeganə məqsədi, bütün keçən illəri söyləyərək, yalnız imicini qoruyub saxlamaq və vəziyyətin xatirinə dəyişmək niyyətində deyildi.
Beşinci dairə
Yuri Dyudun ən məşhur ictimai müsahibəsində Limonov artıq modernist-inqilabçı kimi deyil, 90-cı illərin və 00-cı illərin əvvəllərindəki Rusiyanın bir parçası, həyatdan daha müdrik, bir relikt kimi danışır. 2019-cu ilə qədər, Donbass müharibəsi zamanı siyasi avantürada həm bacarıqlı, həm də ideoloji cəhətdən məğlub olan Limonov, tamamilə əmtəələnmiş gənc müxalifətçilərin yeni nəsli üçün tədqiqat obyektinə çevrildi. Afroamerikanlı ilə ayaqyolunda oral sekslə məşğul olması haqqında suallar onun siysi karyerasına həm böyük zərbə, həm də geniş suallar doğurdu. Rus dünyası, millətçilik, güclü imperiya dövləti, böyük kapitala kortəbii nifrət Limonovu bir fenomenə döndərdi. Təbii ki, Limonov köhnə rejimin siyasi binarlarına münasibətini nə qədər inkar etsə də, yuxarıda qeyd olunanların hamısı istənilən sol-faşist ideologiyasının təməl daşıdır.
Milli bolşeviklərin ritorikasında kortəbii solçuluğun olmadığını söyləmək sadəlövhlük olardı. Amma əgər 90-cı illərdə «NBP»-nin sənət layihəsi Sov.İKP-nin dağılan fraqmentlərinə və güclənən neoliberallara bir növ postmodern alternativ rolunu oynasaydı, bunu bu cürə saymaq olardı. Daha sonra 20-ci illərdə siyasi dekonstruksiya ehtiyacı yox oldu. «Pussy riot»un ifasında absurdizm buna nümunələrdən biridir. İndi nəinki bir təxribatçı-rəssam və ya Avroranı mühasirəyə alan milli bolşevik, həm də bizim hər birimiz prinsipcə istənilən bəhanə ilə oturaq aksiya keçirərək oranı mühasirəyə ala bilərik. Moskva işi və «Şəbəkə» (Rusiya Federasiyasında «qadağan edilmiş təşkilat») buna sübutdur.
Limonov tamamilə bu reallıqdan çıxdı. Onu küçə siyasəti, tələbə etirazları, seçkilər maraqlandırmırdı. Milli-bolşeviklər yalnız «öz» siyasi məhbuslarına, «öz» gündəmlərinə uyğun gəlir. Milli-bolşeviklər isə ya ksenofobik hərəkətlərə (Sankt-Peterburqdakı Latviya səfirliyi yaxınlığında keçirilən piket) və ya Moskvada marjinal solçular üçün ənənəvi olan antikapitalizm yürüşlərinə diqqət yetirərək, artıq sərbəst toplaşmaq hüququ uğrunda aksiyalar təşkil etmirdilər. «Digər Rusiya» bu günə qədər Şərqi Avropanın alt-hüquqçuları ilə (64 Bölgənin Macarıstan Gənclər Hərəkatı və Falanksdan Polşa neonasistləri) əməkdaşlıq etməyə davam edir, Sol Cəbhə ilə birlikdə «ümummilli» təşkilata qarşı təşkilat komitələrində iştirak edir. Aprelin 22-də səsvermə və Priqojin holdinqinin bloqlarında «qızıldayan liberallara və ağılsız komsomolçulara» qarşı çıxmaq. Amma rəhmətlik Limonovun bunların heç biri ilə əlaqəsi yoxdur.
Deyirlər ki, düşmənə ən azı ideoloji-taktiki sabitliyinə görə hörmət etmək lazımdır. Eduard Veniaminoviç Limonov adlı məhsul jest estetikasının məzmunundan, obrazın reallıqdan, soyuq hesablamadan sarsıdıcı şəkildə tam üstünlük təşkil etdiyi, inqilabi sadəlövhlük və faciə ilə dolu bir həyat yaşadı. Limonov onun imperialist və millətçi baxışları, siyasi hərəkətləri, eləcə də onun törətdiyi mizoginistik çirkinliklər nəzərə alınmadan sadəcə yazıçı və ya ifaçıya bölünməməlidir. Limonov heç vaxt özünün arzusunda olduğu lider olaraq rus dünyasını görməyəcək. Onun fikrincə, Rusiyanın iqtisadi rıçaqlarını rus fəhlələrinə qaytarmalı olan özəlləşdirmənin nəticələrinə yenidən baxılmayacaq. Rus millətçilərinin indiki nəsli Limonova mükəmməl anti-burjua ziyalısı və saçları qırxılmış ardıcılların əhatəsində faşist lider obrazını birləşdirməyə imkan verən zəngin və müxtəlif fondan məhrumdur. Ümid edirəm ki, Rusiyada siyasi etirazların və avtoritar dövlətin gücləndiyi yeni dövrdə libertar solun rəqibi təkcə Mixail Svetovun (sağ lbertarian) davamçıları kimi qızılı libertar ikiüzlü gənclər deyil, həm də Eduard Limonov kimi vicdanlı və səmimi sağçılar olacaq.
Heç vaxt yetkinləşməyən Savenko müsahibəmi bu sözlərlə bitirdi:
Yaxşı, mən sənin qarşında borcumu yerinə yetirdim.
Sənin, Eduard Limonovun.
«antidoqma.wordpress.com», 22 fevral 2022-ci il
antidoqma
Komandamız yazıçı Eduard Limonovun 2018-ci ildə «Piter» nəşriyyatı tərəfindən nəşr edilmiş «Monqolustan» adlı kitabından Artsaxa/Dağlıq Qarabağ Respublikasına həsr olunmuş fəsilləri tərcümə edərək oxuyucular üçün dərc edir.
Müəllifin qeyd etdiyi kimi, kitabın coğrafi ərazi və eyniadlı ölkə ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Kitaba Artsaxın/Dağlıq Qarabağ Respublikasının qəhrəmanlıq keçmişi və bu günü haqqında 8 esse (Stepanakertdə səhər, Vahə, Moskva, Qırğın dəhşətləri, Gülüstan, Qarabağ kəndində, Nazirlərin küçələrdə gəzdiyi yer, Kilsələr haqqında) daxildir.
PS: Eduard Limonov kimdir? Daha ətraflı: https://antidoqma.wordpress.com/2022/02/22/yeniyetmə-savenko-artiq-hec-vaxt-boyuməyəcək/
Stepanakertdə səhər
Səhər Stepanakertdə xoruzlar yarışmağa başlayır. Biri boğuq səslə özünü bəlli etməyə çalışır. Yuxarıdan günəşin şəfəqləri, buludlardan gümüşü marqarintək süzülür. İkinci xoruz rəqibin boğuq səsinə məhəl qoymayır. Ən azından şəhərin o biri tərəfindən. Bu arada şəhər tavada isinircəsinə, ovalığın içində isinməyə başlayır.
Uşaqlar gec oyanırlar, ona görə də uşaqları eşitmirsiniz. Uşaqlar axşam qışqırır, zarafat edir, qaçırlar. Küçələr hələ də boşdur. Xoruzlar uçmadığı üçün, səhər havasında yerə qonan həşəratları yeməklə məşğuldurlar.
Ya Rəbb, budur Şərq, Eduard, Şərq, Şərq! Özü də çoxləçəkli…
İrana məxsus yük maşını keçdi.
Dünən bir Qarabağlı müəllimdən soruşdum:
— Bura Suriyadan nə qədər uzaqdır?
Bir anlıq düşündü:
— Suriyaya? Xeyr, o qədər də uzaq deyil.
Vahə
Tiqranakert («Tiqr» rus dilində «pələng» kimi tərcümə edildiyindən Eduard Limonov bu toponimin mənasını təsvir etmişdir) pələnglə deyil, eramızdan əvvəl I əsrdə yaşamış erməni hökmdarı Böyük Tiqranla bağlıdır. Bura Tiqranın şəhəridir. Üç mənbədən qaynar su axan bir vahə, yaşıl tut ağacı və əl dəyməmiş əsrlik daşlardan karvansaray gözəçarpır. Karvansaray sanki əsl Hollivuddakı karvansaraydandır. Bax indi Harrison Ford həmən yerdən çıxacaq deyə düşünürsən. Dağlar da iki min il əvvəl olduğu kimi müntəzəm olaraq su ehtiyatını əsirgəmir.
Bura piknikə erməni kənd təsərrüfatı adamları və ya Ermənistan erməniləri gəlir. Onlar zibilləri nəzakətlə torbalarda aparırlar. Bəlkə də, onlar cəzalanmaqdan qorxurlar. Biz əvvəlcə Tiqranakertdə bir neçə məbədin qazıntılarına baş çəkdik. Onların xristian kilsələri olması ehtimalı azdır.
Karvansaranın yaxınlığındakı nadir bağdan keçərək, Tiqranakert qala divarı ilə yoxuşa çıxdıq. Ən zirvəyə qalxdı. Vərdişimdən dolayı, üç dəfə dayandım.
Düşmənlərin uzaq mavi Azərbaycanı yuxarıdan görünür.
Daş blokları çox böyük və sarıdır, lakin onları uzağa sürükləmək lazım deyildi. Eyni hündürlükdə karxanalar var. Plitələr sarı, məsaməli, bir-birinə uyğun olması, sürüşməməsi və yayılmaması üçün yonulmuşdur.
Orada, narahatedici tərini silərək, şərq terakotasını və antik dövrün mis mədəniyyətini düşünürsən. Ermənilər «silahlı» və daim əllərin silahlara sarılmış şəkildə təsvir edilir, baxmayaraq ki, bu, təbii ki, cəfəngiyyatdır. İngilis dili buraya uyğun deyil. Amma xalq bu daşlar qədər qocadır. Ermənilər heç də az mətanətli, güclü və yəhudilər qədər kitab əhli kimi deyillər. Sadəcə olaraq yeganə fərq, Məsihin ermənilər arasından çıxmamış olmasıdır. Qəribədir ki, ermənilər Maninin adını çəkmirlər, lakin onların Mani adında, əlilliyi olan sısqa bir peyğəmbərləri olub.
Qarabağlılar tut yığaraq, ondan araq düzəldirlər. Vahədə yerdə tapdalanan meyvələrə diqqətlə baxdım, hamısı qara rəngdədir. Vodka çox tutucu və 60% idi.
Vahə sərindir. Su gurlayaraq ətrafında dövr edir. Bundan sonra onlar 18-ci əsrdə İran tərəfindən tikilmiş qalanın həyətində qəhvə içirdilər.
Həyətdə nəhəng kollarda qızılgüllər, çöl gülləri bitir. Deyilənə görə, Heydər Əliyevin azərbaycanlılardan uzaqlaşaraq dincəlməyi xoşladığı bir restoran var idi. Qəhvəsi sadə, lakin yaxşı idi. Stəkanlar isə köhnədənqalma idi.
Bir dəstə adam Tiqran adlı iri bir gənclə gəldi. Arxa fonda qızılgül kolu ilə şəkil çəkdirdim. Mən öyrəndim ki, Böyük II Tiqran eramızdan əvvəl 140-55-ci illərdə yaşamış və 85 yaşında vəfat etmişdir. O, həm də uzun müddət 94-cü ildən 55-ci ilə qədər hökmranlıq etmişdir.
Əvvəlcə o parfiyalıların əsiri olmuş, lakin sonra əsirlikdən azad olmuşdur. Tiqran parfiyalılar və romalılarla qalibiyyətli şəkildə vuruşmuşdu. O, Yəhudeyanı fəth etmişdi. Hələ onun Suriyanı fəth etməsini demirəm. Onun Dəclə və Fərat çaylarına qədər uzanan mülkləri də var idi. Hətta Aral dənizi yaxınlığında yaşayan tayfalar da ona xərac göndərirdilər. Böyük Tiqran isə on min yəhudini Ermənistana köçürüb. Görəsən, müasir ermənilərin damarlarında yəhudi qanının bir hissəsinin axdığını güman etmək olarmı?
Tiqran paytaxtını indiki Türkiyənin cənubunda inşa etmiş və onu Tiqranakert adlandırmışdır. Sonra Tiqran eyni adlı daha altı şəhər tikmişdir. Biri Qarabağdadır və vahə ordadır. Ordan qalan ancaq daşlar və divar qalıqlarıdır.
Paytaxt Tiqranakert Roma sərkərdəsi Lukullus tərəfindən tutulmuş və talan edilmişdir. Sonralar isə o, bu sərvətlərin sayəsində, Romanın ən zəngin adamlarından birinə çevrilmişdir.
Tiqran isə romalılarla cəsurcasına mübarizə aparmışdır. O zindanda deyil, 85 yaşında öz əcəli ilə vəfat etdi ki, bu da o dövr üçün, mübariz monarx üçün inanılmaz xoşbəxt tale idi.
Paytaxt Tiqranakertin mühasirəsi zamanı belə bir hadisə yaşanmışdır: Tiqran cariyələrini mühasirədən azad etmək üçün atlılarını göndərmiş, iki mindən beş minə qədər atlı paytaxtı mühasirəyə alan romalıları yarıb, Tiqranın cariyələrini xilas etmişlər.
Tiqran dövründə Ermənistan, Roma və Parfiyadan sonra üçüncü ən böyük dünya dövləti idi. Ermənilər Böyük Tiqranla çox fəxr edirlər. Yerevanda onun abidəsi var. Mən Yerevandan yolüstü keçirdim deyə abidəni görmədim. Hava limanına endim və oradan birbaşa Qarabağa gəldim.
Moskva
Tale məni Qarabağla, ümumiyyətlə ermənilərlə bir araya gətirdi. Onlar necə də qədimdirlər!
Dünən əsilzadə bir ailədən olan şəxsə onlar haqqında elmi biliyimi nümayiş etdirməyə çalışaraq, eramızdan əvvəl yaşamış, qədim Mani peyğəmbər haqqında soruşdum. Maniçilik hərəkatının əsasını Mani qoymuşdur. Mani eramızdan əvvəl, qədim bir ailədən olan əsilzadə şəxsdir. Mən Mani peyğəmbərin anası Məryəm adlı şəxsin parfiyalı Kamsaraxan ailəsindən olduğunu deyəndə, görüşdüyüm adam ayağa qalxdı.
— Ah, qohumdurlar, bu ailədən xəbərim var. Sanki bu Kamsarakyanlar yaxınlıqda yaşayırlar.
— Maninin atası Patik adlı arşakid əsilli Parfiya şahzadəsi idi.
— Erməni adıdır? Mən soruşuram.
— Patik? — birinci saiti vurğulayaraq yenidən soruşur.
Söhbət 277-ci ildə edam edilən bir insandan (Manidən) gedir. Təxminən 1800 il əvvəl.
Və niyə həmən əzəmətli şəxs, Aşşur padşahlarının nəslindən gəlməlidir? Əcdadı Sennaxeribin oğlu Adramelek hesab olunur və Sennaxerib eramızdan əvvəl 705-681-ci illərdə Aşşurda hökmranlıq etmişdir. Ermənilər çox qədimdir. Hələ yer üzündə bir eyhamımız belə yox ikən, onlar artıq orada düşmənlərlə mübarizə aparırdılar. I Şapurun oğlu Persiya şahı I Bəhram isə Mani peyğəmbəri edam etdirmişdir.
Qırğın dəhşətləri
Mən Dağlıq Qarabağın qədim paytaxtı Şuşidə idim. Orada iki muzeyi-təsviri incəsənət və geologiya muzeyini gəzdim, hər iki halda, xüsusən də geologiya muzeyində kifayət qədər olmasa da, geologiya ilə müəyyən qədər tanışlığımı göstərərək, canfəşanlıq edirdim.
Əgər bu vaxta qədər burada bir neçə dəfə hansı faciələrin baş verdiyini bilsəydim, şübhəsiz ki, depressiyaya düşərdim. İndi yazacağım nümunədir və onu kitabdan diqqətlə köçürürəm.
1920-ci ilin mart hadisələri barədə Məlik-Zare Şahnazarov «Qarabağ əsgərinin qeydləri» əsərində yazır:
«Yanğından və şəhərin dağıdılmasından dörd gün sonra qaçqınlar arasında Tatevik adlı yarı çılpaq gözəl bir qadınla qarşılaşdıq. O, bu insanların arasında idi və möcüzəvi şəkildə qaçmışdı. Türklər ora gələndə, evin həyətində baş verənləri bizə belə danışdı:
— Türklər həyətə girəndə hamını tutmağa başladılar. Qadınlar və qızlar zorlanır, ən gözəllərini özləri ilə aparırdılar, qalanları isə öldürülürdü. Oğlanlar da zorlanaraq öldürülürdü Sonra əsirlərlə — əvvəl bağlanmış kişilər və gənclərlə məşğul olmağa başladılar. Onları növbə ilə sağ əlində iti bıçaqla dəri önlükdə taburedə oturmuş cəlladın yanına apardılar. Onun yanına ilk gətirilən uzun saqqallı əzəmətli və yaraşıqlı keşiş Ter-Arutyun oldu. Əlləri arxadan bağlanmışdı, ayaqlarında zəncir vardı. Cəllad onu arxası üstə uzatdı, başını dizinin üstünə qoydu, sonra keşişin saqqalından tutdu və böyük bir səylə başını iti bıçaqla kəsdi. Sonra türklər keşişin başını nizəyə sancaraq şəhərin tatar hissəsinin bütün küçələrini gəzdirdilər.
Sonra, Tatevik dedi: 15–20 yaşlı cavanları bir-bir cəlladın yanına gətirməyə başladılar. Növbəti qurban gətiriləndə cəllad artıq yorulmuş adamı sol əli ilə çənəsindən tutdu, arxası üstə yerə çırpdı, dizini başının arxasına qoyaraq, iki barmağı ilə burun dəliklərindən tutdu və sağ əli ilə bıçağı boğazına keçirdi. Sonra əzab çəkən bədəni ayağı ilə kənara ataraq uzaqlaşdırdı. Türklərdən ibarət tamaşaçılar ayağa qalxıb baş verənləri heyvani maraqla izləyirdilər. Belə ki, tatar izdihamının gözü qarşısında 60 gənci qırdılar.
Tatevik daha sonra bizə dedi: «Üzü parçalanmış və bədəni şikəst edilən 14 yaşlı uşağımı cəlladın yanına gətirəndə hər yerim titrədi, cəllad onu kürəyinə oturduqda burnundan tutub boğazını bıçaqla kəsdi. Mən qışqırdım və huşumu itirdim». Bunu bizə deyən qadın qəfil yerə yıxıldı və sanki qıcolma keçirmiş kimi uzun müddət titrədi».
60-cı illərin sonuna qədər təxminən 50 il ərzində şəhərin xarabalıqları 1920-ci ilin mart hadisələrinin səssiz şahidləri kimi yerindən tərpənmədi
Mən Şuşiyə gedəndə artıq şəhərdə 3000 nəfər yaşayırdı. Qala hələ də təsir edicidir. Mən orda fikirlifikirli dolaşdım. Yuxarıdan Stepanakert mükəmməl görünürdü. Buradan, müharibə zamanı SSRİ-də «Qarabağ böhranı» adlandırılan hadisələr anında Azərbaycan artilleriyası Stepanakerti vurmuşdu.
Buna baxmayaraq, ermənilərin iki bölüyü romalılar kimi gecə vaxtı təpələrə dırmaşaraq şəhəri azad etmişdilər
Dəhşətlidir, hə? «Burun dəlikləridən…»
Dəhşətlərin təfərrüatlarını oxumaq və onlara baxmaq lazımdır, çünki o zaman dəhşətin bütün dərinliyini başa düşürsən. Serqo Orconikidze və Osip Mandelstam kimi diametral ziddiyyətli insanlar Şuşiyə getdikdən sonra dəhşətə gəlmişdilər.
Gülüstan
Səhər məni Müdafiə naziri qəbul etdi. O, uzun boylu, ağ saçlı, gülərüz idi. Birlikdə içdiyimiz qəhvə məni məsd etdi. Adı Levandır. Və bir neçə saatdan sonra biz yeddinci istehkam sahəsindəki 20 nömrəli posta çatdıq, oradan istehkamın abbrazuru vasitəsilə Gülüstan kəndini gördük. Ermənilər oradan qovulmuşdular. Kənd aşağıda yaşıllıqdadır, azad olunmağı gözləyir.
Minlərlə Qarabağ kəpənəyi, milyonlarla kol və Qarabağ ağaclarının yanından, milyonlarla daşdan sonra, yüzlərlə döngədən sonra ora getmək kifayət qədər uzun bir yoldur. Ya solda bir uçurum, sonra uzanmış buludlar, ya da silsilələrə yapışmış mavi bir dağ var idi.
Arxaları enli hərbçilər, forma geyinmiş sürücülər və polkovnik-leytenant Armen (Armenin düymələrində iki qara ulduz var) qabaqda, biz üçümüz arxa oturacaqda əyləşmişdik.
Sərhəd qoşunları bizə etimad göstərdi. Bizi öz ərazilərinə buraxdılar. Biz əvvəlcə möhkəmləndirilmiş ərazinin qərargahına gəldik. Burada bir polkovnik — Karo adlı bir yumru sifət, susqun, barmaqlarını barmaq aralarına sürtən və ikili şişman yanaqlı biri idi. O daşlaşmış polkovnikə bənzəyirdi. Bizə dedilər ki, aprel hadisələrinə görə (2016-cı ildə Azərbaycan ordusu Qarabağa girəndə) polkovnik respublika xaçı ilə təltif edilmişdir.
Salamlaşmaqla bir yerdə hər şey edərək, həmən polkovnikin kabinetində əyləşən kimi dodaqlarını qəhvəyə batırıb, mövqeyə doğru keçdilər.
Ərazilər cənnət kimi görünürdü. Hər şey o qədər güclü bitkilərlə örtülmüşdür ki, yoldan bir-iki metr irəlilədikdə, az qala otlara ilişib qala bilərsən
Gülüstan kəndi əfsanəvi yerdir. Burada, 1813-cü ildə, oktyabrda Gülüstan müqaviləsi bağlanmışdı. Ona görə də İran bu torpaqları, müasir Azərbaycanın bir hissəsini, o cümlədən Qarabağ xanlığını (yeri gəlmişkən, Bakı xanlığı da daxil olaraq) əbədi olaraq verdi. Bilirsiniz kimə? Biz ruslara, Rusiyaya.
Müqavilədə bildirilib ki, müqavilə «Gülüstan traktında, Zeyvə çayı yaxınlığında» bağlanıb. Budur, biz bu kəndin üstündə dayanıb istehkamın bəndindən baxırıq. Dünya bu tarixi müqaviləni unutmağa üstünlük verdi. Baxmayaraq ki, bizim bu torpaqlara qarşı iddialarımız Kuril adaları ilə müqayisədə daha az hüquqa malik deyil. Əksinə, bizim buna çox hüququmuz var. İstəyirsinizsə, bu haqqda internetdə araşdırın.
Ümumiyyətlə, biz Rusiya olaraq təvazökar ölkəyik. Azərbaycana «Çıx get buradan, bu torpaqları müstəqil Qarabağa verəcəyik, bura onların torpağıdır!» deyə qışqırmırıq. Biz əvəzinə ağzımıza cırcındırı bağlayıb susuruq.
Əsgərlərin hamısı cavandır. Onlar süngülərini pulemyotlarına bağlamış vəziyyətdə dayanıb nəzakətlə bizə baxırlar. Gülüstana baxan qala divarı boyunca bütün səngərlər uzanır. Tənəkələrin üzərində rəqəmlər yazılıb.
Əlbəttə, ordu yenə də minaatanlarını və pulemyotlarını bizdən təmin edirdilər. Amma uşaqlar cavan və saqqalsızdır, yalnız çavuş və zabitlər 23 ildir xidmət edir.
Qarabağ — bu haqda düşünməyi məsləhət görürəm. Bu ölkə gözlərdən uzaq bir yerdə, ən ifrat xristian ölkəsidir. Ağırlıq onların üzərindədir. Qarabağ cənub və cənub-şərqdə İran, Türkiyə və Azərbaycanla həmsərhəddir. Radikal İslamın tüğyan etdiyi bir mühitdə biz bu torpaqlara xüsusi qayğı göstərməliyik.
Bəs biz?
Slavyan Monteneqro NATO-ya daxil oldu. Nədənsə biz inanırdıq ki, bu Slavyan Serb dövləti həmişə «bizim üçün», «bizimlə» olacaq, amma onlar sadəcə olaraq ruhumuza tüpürdülər.
Qarabağ erməniləri, hətta ən kiçik kənd məktəblərində belə (inanın ki, mən özüm görmüşəm) Rusiya Federasiyasının gerbi asılır, ədəbiyyat kabinetlərində isə Lermontovun rəhbərlik etdiyi rus yazıçılarının portretləri var. Monteneqro ilə birlikdə Rusiyaya sadiqliyinə görə «tərif»lənənlərin hamısından daha çox ermənilərə ehtiyacımız var.
İman qardaşları bizim üçün qan qardaşlarından az yox, daha çox qardaş ola bilər. Orta əsr xristian monastırları ölkəsi diqqət və dəstəyə layiqdir. Axmaq olmaq lazım deyil, çünki biz uzun müddət boyunca axmaq olmuşuq.
Biz Qarabağı tanıyıb yaşayacağıq. Xoşbəxt yaşayacağıq, yaxşılaşacağıq və birbaşa İrana gedəcəyik (orada xilafət cihadçılarının nifrət etdiyi şiələr yaşayır və İranın sarı nömrəli yük maşınları dağ yollarında irəli-geri fırlanır). Bizdən başqa gedəcək yeri olmayanlara dəstək olmalıyıq.
Qarabağla bağlı isə bu, məhz belədir. Onların cəmi 160 min əhalisi var. Amma gör onlar necə də keyfiyyətlidir!
Ən döyüşkən ruhlu dağ erməniləri dost və müttəfiq kimi qəbul edirik. Bizim onlardan başqa heç kimimiz yoxdur.
Qarabağın kəndində
İnsanların kənddə necə yaşadığını görmək istəyirdim.
Kəndə gedirik. Sarı nömrəli İran yük maşınlarının arxasınca yola davam edirik. İranın yük maşınlarının Qarabağa nə apardığını soruşuram.
Cavab: «Hər şey!»
Biz Qarabağdakı müşayiətçimiz Albertin qohumlarının yaşadığı kəndə getdik. Paytaxt Stepanakertdən 25 kilometr aralıda idi. Elə girişdə stolun ətrafındakı çardaq altında köntöy, yöndəmsiz meyvə ağaclarına bənzəyən qocalar domino oynayırlar.
Və biz əmin olduq ki, bura İtaliyadır. Ya da hansısa Siciliya ərazisidir.
Əvvəlcə məktəbə getdik. Məktəbə uzun müddət Albertin atası rəhbərlik edirdi — onun baralefi divara vurulmuşdur. Təmiz və sərin dördüncü sinif otağının birində, divarda Rusiya Federasiyasının gerbi asılmışdır. Şagirdlərin çaşbaş qalmaması üçün yuxarıda rus dilində «Rusiya Federasiyasının gerbi» yazılmışdır.
Ədəbiyyat kabinetində rus yazıçılarının çoxlu portretləri var. Bizim qafqazlı rus Lermontovun portreti ölçüsünə görə ən böyük və bütün portretlərdən daha öndə asılmışdı.
Məktəbin foyesində Qarabağın azadlığı uğrunda şəhid olmuş on iki şagirdin fotoşəkli var. Kənd məktəbi üçün bu say az deyil. Dünən isə paytaxt Stepanakertdə Qriboyedov adına rus məktəbində yüzə yaxın ölü saydıq.
Direktor (güclü əli var idi –yeri gəlmişkən, bütün qarabağlıların əlləri qalın və güclüdür) gileylənir ki, uşaq azdır. Kənddə 150 ailə yaşamasına baxmayaraq, ikinci sinifdə cəmi yeddi nəfər var. Direktorun qarşısında isə ənənəvi qəhvə var.
Sonra Albertin qardaşı oğlunun yanına getdik.
Dar yoxuşlardan, eşşək sürən qoca qarşımıza çıxdı. Eşşəyə nə qədər odun yüklədiyini bir şeytan bilir. Eşşəyin arxasında ağaclar kimi beli bükülmüş bir qoca var. Burulmuş əzələləri, minlərlə hissin təzahürü idi. Bu «siciliyalı»nın bir əlində narıncı saplı mişar, digər əlində balta var. Baltanın qundağı ilə eşşəyə vurur.
«Eşşəyi ağrıtmırmı?» — soruşanda, sualımıza kəndli çiyinlərini çəkir: «Vurmasam, getməyəcək. Eşşək çox inadkardır.»
Dar həyətə giririk və orada çoxlu dəmir var — tam rus kişiləri kimi: başlıqlar, paslı armaturlar… Bir sözlə, evə lazım ola biləcək və ya heç vaxt lazım olmayan bütün dəmirlər. Həyətdə çox az yer var. Biz nəyin gavalı, nəyin əkin kartof, nəyin pomidor, nəyin heyva, nəyin üzüm olduğunu bir az ayırd edirik.
Dik, pilləkənlə sürətli şəkildə ikinci mərtəbəyə qalxırıq. Orada açıq yay mətbəxi, yeməkxana və zal var. Zalın bir tərəfində isti küləkdə yellənən mavi plastik torba asılmışdır. Albertin qohumu (qardaşı oğlu) cavan, hündürboylu, iri kalibrli oğlandır. O sanki erməni ayısıdır.
Onun arvadı otağın ortasındakı stolun üstündə xəmir yoğurur.
Qadın antik siciliyalılara bənzəyir: bütün paltarları qara rəngdədir. Qara don, qara corab, qara başmaq və qırışmış siması. Üç oğlan zalın ətrafında qaçır. Hamısı da qaragözlüdür. Beş, yeddi və on iki yaşlarında.
Ailənin qadınları bizim üçün incə doğranmış göyərti ilə yastı tortlar hazırlayır: bu tortu «zhengyalob khat» adlanır (ümid edirəm ki, tortun adını təhrif etməmişəm).
Albertin qardaşı oğlu bizim üçün xoruz kəsdi. Xoruz qaynadı və qardaşı oğlu onu doğradı. Pendiri kəsdikdən sonra şərab gətirdi.
Sonra heyva mürəbbəsi ilə çay içdik. Uşaqlar və qardaşı oğlu ilə şəkil çəkdirdik.
Danışdıq. Sovxoz olanda taxıl verirdilər. Ailəyə taxılı verirdilər deyə, un əvəzi taxılı özləri üyüdürlər.
Amma ümumilikdə hər şey var. Lakin hal-hazırda vəziyyətləri çox pisdir və acınacaqlı haldadırlar.
Bura aurasından sanki Mərkəzi İtaliyaya bənzəyir.
İran haqqında emosional deyil, yaxşı danışırdılar. Mən başa düşdüyüm kimi, onlar üçün İran Çin kimidir: bütün məişət və digər əşyalar oradan tədarük edilir.
Biz yemək yeyəndə uşaqlar getdi və qəfil harasa yox oldular. Həyat yoldaşı da masaya oturmurdu. Süfrəni bəzəməklə məşğul idi və mənə heç baxmırdı. Görünür, dağ erməniləri arasında adətlər tamam başqadır.
Qarabağlılar aran erməniləri ilə müqayisədə, məncə, daha döyüşkəndirlər. Yeri gəlmişkən, Ermənistanın indiki prezidenti Serj Sarkisyan qarabağlıdır (Qarabağın keçmiş müdafiə naziri, qarışdırmıramsa), Ermənistanın indiki baş naziri də Qarabağdandır. Yəni, qarabağlılar, necə deyərlər, meydanlardadır. Lakin Ermənistan erməniləri güc aspektlərində daha çox üstünlük təşkil edirlər. Onlar daha çox avropalıdırlar, belə hesab etməli olarsa.
Geri qayıdırıq. Albert deyir ki, qonaqlar üçün adətən toyuq və ya quzu kəsirlər. Bunu özləri üçün etmirlər, lakin qonağın hər şeyin ən yaxşısına layiq olduğunu düşünürlər.
Biz bir-birinin ardınca bərpa edilən çox qədim kilsələrin yanından keçirik. Kolizey kimi tez köhnəlmiş bir çox xarabalıqlarla rastlaşırıq. Ətrafda qızılgül kolları və hər yerdə parlaq nar qönçələri bitir.
Və İran yük maşınları ora-bura gedirlər. Parlamentə və Xomeyninin məzarına edilən hücumdan hamının xəbəri yoxdur. İran yük maşınları heç nə olmamış kimi dayanmadan yollarda hərəkət edir.
— «Burdan Suriyaya asanlıqla əl çata bilər, elə deyilmi, Albert?»
— «Aha, uzaq deyil» Albert dedi.
Suriya Şərqi Xristianlığın beşiyidir.
Və qədim, padşahlı, dörd min illik İran.
Nazirlərin küçələrdə gəzdiyi yerlər
Dağlıq Qarabağ Respublikası (ARTSAX adlanır) parlamentinin sədri və xarici işlər naziri ilə iki dəfə Respublika meydanında görüşdük. Saqqalı, qalstuklu, Lavrov kimi hündür xarici işlər naziri mənə yerli adət-ənənələri məmnuniyyətlə izah etdi.
Eyni yerdə iqtisadiyyat naziri də bizimlə idi. İqtisadiyyat naziri ilə dondurma yeməyə getdik və birlikdə bir qədəh şərab da içdik. Orada bir neçə deputatla görüşdük.
Respublika Meydanını onlar sadəcə olaraq Meydan adlandırırlar. Axşamlar isə bütün şəhər meydanı olduqca səliqəli görünürdü. Riqqətli yeniyetmə qızlar, ən yaxşı geyimdə yerli Rostovlu Nataşalar, arıq oğlanlar. Burada isə nazirlər gəzirdi. Biz də burdayıq. Moskvadan gələn qonaqlarıq.
Meydanda tanışlarla görüşmək, ritual olaraq qucaqlaşmaq və bir-birinizin belinə dostca vurmaq üçün darıxmışam.
Axşama yaxın istilik adətən azalır və şəhər rahatlaşır. Dəniz olmadığı üçün burada sahil yoxdur.
Amma burada «Meydan» var. Qarabağdakı ilk axşamımız Qarabağlı bələdçimiz Albert bizi Mərkəzi Meydana çağıranda biz getmədik, çünki mən onu başa düşmədim. Biz Moskvada daha ciddi işlərlə məşğul olur, bu kimi gəzintilərə tamamilə vaxt ayırmırdıq.
Burada isə qəribədir. İnsanlar ənənəvi olaraq bütün şəhər avtomobillərin meydana daxil olmasını məhdudlaşdıran bəzi məntəqələrdən irəli-geri gəzir. İşimiz olmayanda o axşamlar biz də Meydanda nazirlərlə, camaatla əylənirdik.
Ümumiyyətlə, orada hər şey daha asandır. Xalq sağ qaldı. Az-çox minlərlə qurbanı olan müstəqillik uğrunda qanlı müharibə gördü. Yaş və cins fərqi qoyulmadan insanların belə universal birliyi görünməmiş əxlaqın sadəliyidir. Bu demokratiyanın belə bir qədim mənşəyidir. Bəlkə də qədim Afinada belə olub… Əminəm ki, məhz belə olub.
Yadımdadır ki, biz qədim Tiqranakert şəhərinin qazıntılarını ziyarət etməyə gedirdik. Albert turizm komitəsinin rəhbərinə zəng etdi. Deyir: «Mən pomidor əkərəm» lakin yarım saatdan sonra biz onu olduqca təvazökar evində götürdük. Başqa bir dəfə iqtisadiyyat naziri axşam saatlarında bizi az qala xruşşovkaya gətirirdi. Lakin sonradan bizə məlum oldu ki, elə o həmən xruşşovkada yaşayır.
Sonuncu gün məni respublika prezidenti cənab Bako Saakyan qəbul edəndə, onlar pasport qəbuletmə məntəqəsində bizdən pasportlarımızı istəmədilər. Düzdür, prezident sarayını hərbçilər qoruyur, amma bəziləri kifayət qədər mehribandır. Saray yalnız Respublika meydanına, eləcə də parlament binasına baxır.
Meydanda, digər gözəçarpan yerlər arasında (və bunlar kollar, cənub ağacları, iyli qoxulu çiçəklərdir), gözəlliklər arasında bir anda yeddi yüz evli cütlüyün fotoşəkillərinin nəhəng rəngli panelləri var. Bir anda yeddi yüz cütlüyü evləndirmək zəngin erməni oliqarx Levon Ayrapetyanın ekssentrik ideyası idi.
Eksentrik zəngin adam kollektiv toydan əlavə, doğma Vank kəndini də abadlaşdıraraq, onun ətrafını belə Qarabağ Disneylendinə çevirmişdi. Ora iki yelkənli qayıq teatr və mahnı festivalları üçün səhnə platforması qurulmuşdu. Burada ilk iki gecənin pulunu ödəmədiyiniz bir otel var. Balıqlı göldə sizə bir çubuq verirlər və sonra tutulan balığı bişirirlər.
Abidələr tərəfindən ekssentrik olaraq qalaqlar üzərində hündürlüyə qaldırılan avtomobillər milyarderin ekssentrik şıltaqlıqlarından doğan məqamlardır.
Bu həm də şıltaqlıq deyil. Xalq üçün faydalı olan budur ki, Ayrapetyanın XIII əsrə aid monastır olan qədim Qandzasar monastırının yenidənqurma xərclərini öz üzərinə götürüb. Monastr son dəfə 1240cı ildə təmir edilmişdir.
Monastırı müşayiət edən müasir binada qədim erməni əlyazmaları kolleksiyası var. Təxminən min ildir ki, oradakı rənglər heç solmayıb. Koxinealdan hazırlanmış parlaq mavi və ya parlaq qırmızı səhifələr gözə aydın şəkildə çarpır.
Amma bu gözəl insan, yeri gəlmişkən, Moskva Dövlət Universitetinin fəlsəfə fakültəsini bitirib. Təsəvvür edin ki, indi həmən insan bizim Rusiya həbsxanasında oturub. «Başneft» işi üzrə mənimsəmə və cinayət yolu ilə əldə edilmiş gəlirlərin leqallaşdırılması ittihamı ilə məhkəməni gözləyir.
Belə bir adamın müdafiəsinə qalxmağı özümə borc bilirəm. «Onun günahı yoxdur» — deyə qışqırmaq istəmirəm. Onun günahının olub-olmamasını da bilmirəm. Amma belə adamların boş yerə həbsdə oturmasını istəmirəm. Qoy azadlığa çıxsın. Etdiyini eləsin. Monastırları bərpa etsin və vətənində Disneylendlər tiksin. İnsanlara xeyir gətirsin.
Yeri gəlmişkən, o yeddi yüz cütlüyün o toyundan sonra respublika meydanında toy edəndə, o cütlüklərin ilk uşaqlarına mənzil hədiyyə etməyi vəd etmişdi.
O, hətta dənizi də qaza bilərdi. Dəniz isə Artsaxda olmayan yeganə şeydir.
Əgər orada dəniz olsa, turistlər dəstə-dəstə qədim Afinaya bənzəyən və meydanda gəzən nazirlərindən ibarət bu qədim demokratiya ölkəsinə gedəcəklər.
Ağır xəbər var. Oktyabr ayında mən «Monqolustan» kitabının planını yoxlayanda, Levon Ayrapetyan Rusiya həbsxanasının xəstəxanasında vəfat etdi.
Kilsələr haqqında
Köhnə adı ilə Artsaxda, yəni Dağlıq Qarabağ Respublikasında, mən dəfələrlə köhnə kilsələrə girmişəm. Burada bütün bu kilsələri sadalamaq, erudisiya nümayiş etdirmək istəmirəm. Yaddaşım yararsız zibil kimi olub. Mən burada «Vikipediya»dan çıxarışlarla da öyünmək niyyətində deyiləm.
Burada ilk növbədə temperatur sərin və hətta soyuq olub-olmamasını vurğulayacağam. Bunun səbəbi daşlardır. Mən həm də buranın qoxusunu vurğulayacağam. Yerin dərinliklərində daş qoxusu, sərin əbədiyyətin nəm qoxusu var. Bu qoxu qəbirlərin deyil, ailə məzarlıqlarının qoxusudur. Bu uzun müddət burnunuzdan getməyəcək bir qoxudur. Əsrlərin, hətta minilliklərin qoxusudur.
Məncə, hər cür vəhşiliyin edildiyi bu Qarabağ məbədlərinə də çoxlu qan damcıları hopmuşdu. Həqiqətən dağın kənarına oyulmuş Dadivank məbədində (çətin bir yol məbədə aparır, görünür, rahiblərin hücrələrinə qalxmaq, qayalarda yalnız kəndir nərdivanları ilə mümkün idi). Çox uzun boylu, yaraşıqlı, qara paltarlı cüssəli bir keşiş yanımıza gəldi.
Mən qədim freskanın fraqmentlərini göstərərək: «Müqəddəs Stefanın daşqalaq edilməsi!» deyəndə, kahin mənim biliklərimi hörmətlə təsdiqlədi və biz birlikdə Müqəddəs Stefanı əhatə edən fiqurlardan hansının Həvari Pavel olduğunu müzakirə etdik. Ətrafınızdakıların arasında bu mövzularda bilən birini görmək ürəkaçandır.
Qaya məbədinin girişindəki sütunlar o qədər geniş idi ki, onları örtməyə üç nəfər belə yetməzdi. Erməni keşişi qədim Romalı kimi yaraşıqlı və nəcib idi. Qarabağ daşlarının əbədiyyətin ciddi qoxusu üzərinə hopmuşdu.
Çöldə dağların istisi ağır idi. Fikirləşdim ki, burada yaşayıb məmnuniyyətlə ölərəm.
Mən Parisdəki Saint-Germain Bulvarında, Saint-Germain des Pres kilsəsində etiraf görüşlərində olmuş bir adamam. Moskvadakı Müqəddəs Andronikov monastırına «Volqa»da gəzintiyə çıxan insanam (yaxınlıqda Lefortovo məhkəməsinin binası yerləşir. 2001–2002-ci illərdə mənim cəza çəkdiyim yerlərdən biridir və bir dəfədən çox bu məhkəməyə aparılmışam). Mən İtaliyadan gəmidən düşərək Müqəddəs Pyotrun bir neçə dəfə təbliğ etdiyi katakomba kilsəsində serb hərbçiləri ilə Adriatikdən enən bir adamam. Belə bir insan olaraq mənə ən çox o köhnə kilsə çuxuru təsir etdi. Qırmızı Həvari Paulun Stefana baxdığı yer, yəni sağ qalan freskada Müqəddəs Stefan daşqalaq edilmişdi.
Ermənilər deyirlər ki, türklər (azərbaycanlılar, ya da tatarlar) bu monastır və kilsələrdən qoyun tövləsi kimi istifadə ediblər.
«antidoqma.wordpress.com», 22 fevral 2023-cü il
antidoqma
Postmodernizm XX əsrin ən böyük fəlsəfi, mədəni və hətta qismən siyasi fenomeninə çevrildi. Postmodernizmin tərifi tamamilə onun ironik və çoxsaylı məntiqinə tabedir — ona birmənalı yanaşma yoxdur. Bununla belə, fəlsəfi və dünyagörüşü sistemi kimi postmodernizmə xas olan ümumi xüsusiyyətləri müəyyən etmək mümkündür. Eyni zamanda, postmodern fəlsəfənin nümunələri sayılan nəzəriyyə və müddəalar da təhlil üçün tamamilə fərqli bir sahəni təmsil etdiyindən və qeyd olunan mövzunun tədqiqini başqa istiqamətə yönəldə bildiyindən bu haqqda çox danışmayacağıq.
«Mədəni (sosial) antropologiya» dərsliyində E.A.Orlova ərəb mənşəli amerikalı tədqiqatçı İhab Həsənin1 təklif etdiyi modernizmlə postmodernizm arasındakı fərqlər cədvəlini verir. Burada postmodernizmin aşağıdakı ən mühüm xüsusiyyətləri sadalanır: oyun, proses, iştirak, dekonstruksiya, dispersiya, mətnlərarası yazı forması, rizom, yanlış oxuma, ironiya, qeyri-müəyyənlik. Bu xüsusiyyətlər bir çox cəhətdən bir-biri ilə kəsişir ki, bu da təhlili həm asanlaşdırır, həm də çətinləşdirir.
İntertekstuallıq əlaməti — iki fərqli mətnin bir-birinə açıq və ya gizli istinadları olması, bir-biri ilə «dialoq aparması» fenomeni mətnin postmodernizmdə əsas rolunu qəti şəkildə təsdiqləyir. Ona görə də postmodern ədəbiyyat postmodern düşüncə sisteminin ən parlaq ifadələrindən biridir.
Postmodern ədəbiyyat Rusiyaya da yad deyil. Onun ilk nümunələrinin dünya irsinə çevrildiyini söyləmək mübaliğə olmaz. İlk növbədə, söhbət üç mətndən gedir: Venedikt Yerofeyevin «Moskva — Petuşki» (1969–1970, SSRİ-də mətn ilk dəfə 1988-ci ildə senzura ilə nəşr olunub), Saşa Sokolovun «Axmaqlar məktəbi» (1973, ilk. 1990-cı ildə SSRİ-də nəşr olundu) və Eduard Limonovun «Bu mənəm — Ediçka» sı (1976, SSRİ-də ilk dəfə 1991-ci ildə nəşr olundu).
Sovet İttifaqı ərazisində ilk tanınmış postmodernist ədəbiyyat əsəri (yazıçının tərifinə görə) «Moskva — Petuşki» poemasıdır. Onun müəllifi Venedikt Erofeev bir çox rus ədəbiyyatı həvəskarları üçün intellektual ikona çevrilmişdir.
Hekayənin süjeti sadədir. Baş qəhrəman Veniçka Yerofeyev Moskvanın naməlum girişində yuxudan oyanır, Kursk dəmir yolu vağzalına gedir və oradan elektrik qatarı ilə Petuşkiyə gedir — «quşların gecə-gündüz dayanmadığı, nə qışın, nə də yayının olmadığı, yasəmənin solduğu və sevimli qadınının yaşadığı yer.»2 Səyahətdən əvvəl və səfər zamanı Veniçka içki içir, fəlsəfi mövzularda söhbətlər edir və yenidən içki içir. Sonda o, məkan və zaman oriyentasiyasını itirəcək qədər sərxoş halda Moskvaya qayıdır və başqa bir naməlum girişdə dörd nəfərin əlindən ölür.
Belə zahirən primitiv və dünyəvi bir süjet İncil sitatları ilə doludur — birbaşa və təkrar. Bu, süjetin səviyyəsini gündəlikdən hagioqrafik səviyyəyə «qaldırmaq» istəyinə səbəb olur və bu vəziyyətdə baş qəhrəman demək olar ki, müqəddəs bir şəhid olur. Bununla belə, çoxlu şərhlər ola bilər: «Demək olar ki, dərhal məlum oldu ki, «Moskva-Petuşki» birmənalı şərhə tab gətirmir»3 və poemanın həyat kimi yozulması da kifayət qədər realdır.
Şeirin dili mürəkkəb və sinkretikdir: «Venedikt Yerofeyev mədəniyyət dillərindən yalnız birini — ədəbiyyat dilindən istifadə edir, lakin onu kökündən dəyişdirir. Yazıçı pastiş şəklində hibrid sitat dili-poliqlotuna müraciət edir»4. Kitabda İncil sitatlarından əlavə, qəzet ştampları, işçilərin kobud dili və Sovet xalqı üçün əlçatan olan digər düşüncə ifadə formaları var.
Belə mətnlərarası eklektizm reallığın dekonstruksiyası üçün ən mühüm vasitədir. Gündəlik həyat İncil həqiqətləri vasitəsilə sındırılır və ali varlığın incə sferası gündəlik həyatda sındırılır: «Bəli, bunun çətin olduğunu bilirik. Mələklər oxuyurdular — və gəzirsən, gəzirsən, daha asan olacaq. Yarım saatdan sonra mağaza açılacaq: araq doqquzdan bəri oradadır, düzdür, amma dərhal qırmızı verəcəklər …»5. Və bu dekonstruksiya, daha yaxından araşdırıldıqda, rus mədəniyyətinin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri olan oyun, axmaqlıq və aldatmacaya çevrilir və «Moskva — Petuşki» rus klassiklərinin mənəvi təlimindən maneəsiz oyuna keçid körpüsünə çevrilir. Postmodernizm və müqəddəs axmaq mövqeyi həm sahilləri — həm əxlaqi təbliği, həm də oyun azadlığını birləşdirir «6.
Dekonstruksiya daha yaxından araşdırıldıqda, Rusiya mədəniyyətinin əlamətlərindən biri olan oyun, axmaqlıq və aldatma olduğu ortaya çıxır.
Növbəti mühüm əsər Saşa Sokolovun (tam adı — Aleksandır Vsevolodoviç Sokolov) «Axmaqlar üçün məktəb» əsəridir. Bu romanda süjetdən danışmaq çətindir: şəxsiyyət parçalanmasından əziyyət çəkən, xüsusi məktəbdə oxuyan filankəs şagirdinin şüur axınıdır. Filankəsin zaman qavrayışı qeyri-xəttidir. Keçmiş gələcəyi izləyir və indi oğlanın mühitində əriyib «çoxlu» indiki zamandan ibarətdir. Bir oğlanın / gəncliyin / kişinin həyatı — axı, zaman qeyri-xəttidir və baş qəhrəmanın neçə yaşında olduğunu dəqiq söyləmək mümkün deyil — bu, dünyanın yaxından öyrənilməsi, təfərrüata diqqət yetirilməsidir. «Ona görə də, dünyanın nəzərdən keçirilməsi obyektlərin siyahısına, mövzu-süjet silsilələrinin tərtibinə çevrilir: kataloqa olan postmodern sevgi digər siyahılardan bizə yaxşı məlumdur»7.
«Axmaqlar üçün məktəb» çox intim romandır və filankəs də məhz bu rolu oynayır. Eyni zamanda, uşaqlığın bu cür yaxınlığı povestdən kənara çıxmağa imkan verir, icazə verilən sərhədləri məhv edir (bir çox tədqiqatçılar «Axmaqlar üçün məktəb»in qismən antisovet kitab olduğuna inanırlar) və ətrafdakı personajların bolluğu və hətta qəhrəmanın çoxluğu (filankəs şizofreniyası hücumlarda gəlmir, davamlı olaraq axır) uzun cümlələrdə (çox vaxt durğu işarələri olmadan) ehtiva edilən mənanın dağılmasına gətirib çıxarır. Bundan əlavə, oyun uşaqlığın təbii vəziyyətidir. Qeyri-müəyyənlik isə şizofreniyanın təbii vəziyyətidir və Sokolovun işi beləliklə yuxarıda müəyyən edilmiş postmodernizmin elementlərini göstərir.
Venedikt Yerofeyev kimi xristian mədəniyyətində böyümüş Saşa Sokolov, intertekstdə İncil hekayələrini təqdim edir: məsələn, coğrafiya müəllimi və filankəs Pavel Petroviç adlanır (amma bəzən filankəs xatırlayır. Uzun müddət davam edən hadisələr, onu Savl Petroviç adlandırır) və filankəsin məktəbindən qovulduqdan sonra ölür. Bəlkə də bu, həvarinin şəhadətinə işarədir.
İlk rus postmodernist mətnlərinin ilk üçlüyünün sonuncusu Eduard Limonovun «Bu mənəm, Ediçka» əsəridir. Bu əsəe rus dilində yazılmış ən çirkin əsərlərdən biri hesab edilsə də, çox vaxt postmodernizm kimi təsnif edilmir. Lakin yuxarıda qeyd olunan postmodernizmin əlamətləri prizmasından mətni diqqətlə araşdırdıqda əmin olmaq olar ki, Limonovun romanı ona məxsusdur.
Kitab «Moskva — Petuşki» kimi psevdo-avtobioqrafikdir və Nyu-Yorkda Sovet mühacirətinin həyatından bəhs edir. Ediçka rifah hesabına yaşayır, bəzən işləyir, şəhərin aşağı təbəqələri, trotskistləri və digər mühacirlərlə görüşür. Lakin müəllifin diqqət çəkdiyi əsas məsələ onun sevgidən əziyyət çəkməsidir. Bu əzablar bəzən kitabı oxumayanların da bildiyi ən qəribə və ən çətin forma alır. Təəccüblü deyil ki, sonda kitaba qalmaqallı şöhrət gətirən Ediçkanın seksual sərgüzəştlərinin naturalist təsviridir.
Müəllifin özü belə süjetlərə fərqli məna qoyur: «Ediçkanın müəllifi, internetdə yuxarıda qeyd olunan ədəbiyyat tərəfindən hörmətlə qarşılanana qədər bütün tabuları dərhal məhv edən ilk şəxs olmaq idi»8. Limonov asanlıqla iddia edir ki, romanın əsas vəzifəsi icazə verilənin sərhədlərini məhv etməkdir (eyni Yerofeyev və Sokolov hələ də müvafiq olaraq alkoqolizm və şizofreniyanın icazə verilən müstəvisində idi). Ediçkanın gələcəyi şüurlu şəkildə müəyyən edilmir, o, hədəfi və perspektivi olmadan Nyu-Yorkda asılır, həyat prosesi daim davam edərkən, Ediçkanın və onun ətrafına müntəzəm olaraq nəsə baş verir.
«Rus ədəbi postmodernizmi»ndə V.N. Kuritsin roman haqqında belə bir fikir söyləyir: «[Limonov] əsas enerjini onun odadavamlı və dəyişkən obrazının yaradılmasına keçirdi. Bu, onun postmodernliyi, düzəlməz «post-xəbəri» və müasir rus mədəniyyəti üçün xoş xəbərdir»9.
Beləliklə, rus Sovet postmodernizmi qlobal tendensiyalardan qopsa da, rus dilinin formalarının rəngarəngliyinə, rus mədəniyyətinin müxtəlif təbəqələrinə arxalanaraq, müəlliflərin şəxsi təcrübəsindən sındırılaraq, yalnız Rusiya üçün deyil, həm də bütün dünya üçün tam hüquqlu bir ədəbi hadisəyə çevrildi. Erofeev, Sokolov və Limonov müstəqil olaraq Qərbdən fərqli dekonstruksiya yollarını tapdılar. Hər üç müəllif asanlıqla oyunun elementlərini və ölümcül qeyri-müəyyənliyi əsərlərinə daxil edir. Tamamilə fərqli üç mətn yaradaraq, üç tamamilə fərqli müəllif rus ədəbiyyatında rus mədəniyyətinin gələcək inkişafına təsir edən yeni bir ənənəni təsdiqlədi (məsələn, Dovlatov Yerofeyevi yüksək qiymətləndirdi, «Axmaqlar məktəbi»nin ilk xarici nəşrindən əvvəl Nabokovun qısa həvəsli şərhi və Limonovun naturalizmi Sorokinin mətnlərində asanlıqla tapılır) və dünyadakı mövqeyini bir daha möhkəmləndirdi.
«antidoqma.wordpress.com», 13 mart 2023-cü il
Mənbələr:
1 Орлова Э.А. Культурная (социальная) антропология.
М.: Академический проект, 2004. С. 394–395.
2 Ерофеев В.В. Москва — Петушки
// http://www.serann.ru/text/moskva-petushki-9669.
3 Скоропанова И.С. Русская постмодернистская литература.
М., 2001. С. 146.
4 Там же. С. 145–146.
5 Ерофеев В.В. Москва — Петушки
// http://www.serann.ru/text/moskva-petushki-9669.
6 Курицын В.Н. Русский литературный постмодернизм
// http://www.guelman.ru/slava/postmod/5.html.
7 Там же.
8 Лимонов Э. Это я — Эдичка.
М.: Глагол. 1991. С. 330.
9 Курицын В.Н. Русский литературный постмодернизм
// http://www.guelman.ru/slava/postmod/6.html
Mənbə: https://thewallmagazine.ru/russian-postmodernism/
